Zeven vragen aan Caroline Hunt-Matthes, klokkenluider en gastdocent aan de rechtenfaculteit

Ik heb 10 jaar bij de VN gewerkt, als onderzoeker bij het Inspector General's Office. In deze functie ontdekte ik dat de regels en voorschriften niet werden nageleefd en dat sommige onderzoeken werden beïnvloed door politieke overwegingen. Dit werd duidelijk toen ik de verkrachting van een vluchtelinge door een personeelslid onderzocht. In 2003 hadden de Verenigde Naties richtlijnen uitgevaardigd waarin stond dat onderzoeken correct en grondig moesten worden uitgevoerd om seksueel misbruik uit te roeien, maar ik ontdekte dat bepaalde mensen binnen de organisatie onderzoeken veranderden. Ik meldde deze problemen aan mijn superieuren. Hoewel velen het aanvankelijk met me eens waren, verslechterde de situatie en werden er steeds meer fouten op het werk gemaakt. Ik werd als een risico beschouwd en van de ene op de andere dag ontslagen, waardoor ik in de categorie klokkenluider terechtkwam. Niemand is van plan om klokkenluider te worden, maar we komen vaak onverwacht in deze situatie terecht.

Er is geen universele definitie van een klokkenluider, hoewel er verschillende definities zijn voorgesteld in de literatuur. Over het algemeen is een klokkenluider een persoon die in dienst is van of een relatie heeft met een werkgever, die een vorm van corruptie, wangedrag of een overtreding van de regels (fraude, machtsmisbruik...) ontdekt en rapporteert. In bepaalde professionele omgevingen, zoals de Verenigde Naties waar ik heb gewerkt, is het verplicht om dergelijke onregelmatigheden te melden. Het is echter van vitaal belang om ervoor te zorgen dat de melding veilig kan worden gedaan, aangezien de veiligheid van de omgeving waar de melding wordt gedaan van cruciaal belang is.

Ja, er zijn verschillende soorten klokkenluiders en verschillende manieren om actie te ondernemen. Onderzoek naar dit onderwerp ontwikkelt zich snel. Er is zelfs een internationaal netwerk van klokkenluidersonderzoekers, waarin 200 tot 300 experts samenwerken. Het aantal klokkenluiders neemt voortdurend toe. Er zijn interne en externe klokkenluiders. Er zijn verschillende categorieën, en de classificatie kan variëren afhankelijk van semantische analyse en de literatuur over het onderwerp.

In Europa, en meer bepaald in België, is de bescherming van klokkenluiders verbeterd dankzij de Europese richtlijn die in 2019 werd aangenomen. België heeft eind vorig jaar uitstekend werk geleverd met de omzetting van deze richtlijn, wat een belangrijke stap voorwaarts betekent. Sommige culturen en landen hechten meer waarde aan spreken. In de Verenigde Staten bijvoorbeeld is de cultuur om je mond open te doen meer ontwikkeld en is het waarschijnlijk minder gevaarlijk om klokkenluider te zijn dan in de Verenigde Naties, waar theoretische bescherming in de praktijk moeilijk te verkrijgen is.

De Europese richtlijn heeft in heel Europa het bewustzijn vergroot van het belang van klokkenluiders, omdat zij vaak de eersten zijn die corruptie signaleren, veel effectiever dan een externe accountant of een ander soort controle.

Er blijven echter problemen bestaan, vooral wanneer degenen die betrokken zijn bij corruptie zeer hoge posities bekleden. Klokkenluidersbescherming is moeilijk te implementeren, vooral in kleine bedrijven waar het moeilijk is om de nodige anonimiteit en onafhankelijkheid te garanderen. Bovendien kan geen enkele wet klokkenluiders volledig beschermen tegen sociale uitsluiting, wat een van de ergste aspecten blijft waaronder ze kunnen lijden.

Ze kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan bedrijfsethiek en -verantwoordelijkheid, vooral als het bedrijf openheid en transparantie hoog in het vaandel heeft staan. Ik was aangenaam verrast toen ik met een aantal vicerectoren van UNamur sprak en zag dat ze zo open waren over dit onderwerp. Er is een echt verlangen om mensen aan te moedigen zichzelf te uiten. We moeten nu werknemers en studenten bewust maken van de procedure en de plaatsen om problemen te melden. Maar dit is een veel voorkomend verschijnsel in veel bedrijven, mensen weten vaak niet waar ze terecht kunnen om erover te praten.

Wanneer werknemers en studenten zich vrij voelen om zich te uiten, zullen ze eerder geneigd zijn om ongepast gedrag te melden. Een gezonde werkomgeving bevordert een cultuur van open communicatie waarin er geen behoefte is aan klokkenluiders. Idealiter zouden werknemers ongepast gedrag direct moeten kunnen melden. Dit zou iedereen in staat stellen om na te denken over hun eigen gedrag en hoe ze respectvol en constructief kunnen communiceren. In plaats van te oordelen, gaat het om het geven van feedback. Het aanmoedigen van open communicatie en constructieve vragen kan helpen bij het creëren van een omgeving waar klokkenluiders minder nodig zijn en waar ethiek en verantwoordelijkheid zijn ingebed in de bedrijfscultuur.

Het doel is om het bewustzijn op de werkplek te vergroten. Dit bevordert het welzijn van bedrijven en leidt tot reflectie over machtsonevenwichtigheden binnen de organisatie, wat met name relevant is in instellingen met een lange staat van dienst, zoals universiteiten.

De relaties tussen promovendi en hun begeleiders kunnen bijvoorbeeld worden gekenmerkt door machtsmisbruik. Jonge studenten zijn vaak kwetsbaarder voor ongepaste avances van hun supervisors, en zoals we hebben gezien bij de Me Too-beweging, melden velen dergelijk gedrag niet uit angst voor beschadiging van hun carrière.

Het invoeren van een klokkenluidersbeschermingssysteem kan dus helpen bij het creëren van een eerlijkere en ethischere werkomgeving, waarbij werknemers worden aangemoedigd om ongepast gedrag te melden zonder bang te hoeven zijn voor represailles. Dit verbetert niet alleen de bedrijfscultuur, maar voorkomt ook misbruik en handhaaft de institutionele integriteit.

Dit is een complexe uitdaging. Vertrouwelijkheid kan tot op zekere hoogte worden gehandhaafd, maar anonimiteit komt vaak in het gedrang als het management moet ingrijpen. Dit creëert een groot probleem, omdat individuen, of het nu leraren, professoren of studenten zijn, al onder veel stress staan en daar niets aan toe willen voegen. Het managen van deze onthullingen is een extra last en velen willen liever voorkomen dat ze veroordeeld worden of hun collega's van streek maken. Deze terughoudendheid is begrijpelijk, maar betreurenswaardig, omdat het verbetering in de weg staat. Hoewel sommige mensen openstaan voor feedback, zijn veel mensen, vooral oudere mensen die doordrenkt zijn van de academische traditie, er niet klaar voor.

In het kader van de Fil Rouge van de Faculteit der Rechtsgeleerdheid over het onderwerp intimidatie verwelkomde Aude Hansel, hoogleraar Engels bij het departement Moderne Talen van UNamur, Caroline Hunt-Matthes. In haar cursus "Engels voor juridische professionals" wilde ze haar tweedejaarsstudenten bewust maken van dit onderwerp, dat haar na aan het hart ligt, door de kwestie van klokkenluiders aan te pakken.

"Het mooie van taalcursussen is dat we een zeer multidisciplinaire aanpak kunnen hanteren", vertelt Aude Hansel verheugd. "We specialiseren ons in het vakgebied en bouwen tegelijkertijd bruggen naar andere vakken, wat veel interesse wekt bij studenten. Om dit thema aan te pakken, wilde ik een 'native speaker' uitnodigen. Caroline stemde ermee in om onze studenten te ontmoeten. Ik legde de geschiedenis van het onderwerp uit, gaf hen een biografie van Caroline Hunt-Matthes en voorzag hen van de nodige woordenschat. We hebben in de klas vragen voorbereid over het onderwerp en ze waren er helemaal klaar voor om deel te nemen aan deze conferentie."

Op de dag zelf leidde Amélie Lachapelle, docent aan de faculteit Rechtsgeleerdheid en klokkenluiderspecialist, de conferentie in door de studenten te herinneren aan de juridische context. Daarna konden ze hun vragen bespreken met Caroline Hunt-Matthes.